Digər məsələ bundan ibarətdir ki, səbəblər aləminə təvəssül etmək – həm şəriətə aid olan işlərdə həm də təbii və təkvini işlərdə – mövcuddur, bunların heç biri də tovhidə xələl yetirmir. Biz hər hansı bir nəticəyə çatmaq arzusunda olduğumuz zaman təbii həyatımızda səbəblərdən istifadə edirik: yeri əkir, toxum səpir, onu suvarır, təsərrüfat zərərvericilərindən saxlayırıq, məhsulu vaxtında yığır və öz həyatımız üçün onlardan istifadə edirik.
Görəsən, bu səbəblərə təvəssül etmək bizi Allahdan qafil edirmi? Yerin toxumları cücərtməsi, günəş enerjisinin, yağışın həyatverici damlalarının toxumu, gülü, meyvələri yetişdirməsi və ümumiyyətlə, bu təbii səbəblər aləminə e’tiqad fe’llərdə tovhidlə müxalifdirmi?
Şübhəsiz, müxalif deyildir, çünki biz səbəblər aləminin ardınca gedirik, amma səbəblərin səbəbkarının da Allah olduğunu bilirik. Deməli, təbii səbəblərə təvəssül etmək tovhid prinsipi ilə zidd olmadığı kimi, şəriət aləmində də peyğəmbərlərə, İlahi övliyalara, mə’sumlara təvəssül etmək, Allah dərgahında onlardan şəfaət istəmək tovhid prinsipi ilə heç də zidd deyildir.
Bildiyimiz kimi, ifratçı bir qrup burada da səbəblər aləmini inkar etmiş, səbəblər aləminə e’tiqad bəsləməyin Allahın fe’lindəki tovhidlə ziddiyyəti olduğunu güman edərək demişlər ki, yandıran od deyildir; od bir şeyə yaxınlaşan zaman onu Allah yandırır; su odu söndürmür, əksinə su odun üzərinə tökülən zaman Allah onu söndürür. Beləliklə də yaradılış aləmindəki ən ibtidai səbəb-nəticə qanununu inkar edirlər.
Halbuki, Qur’an səbəblər aləmini rəsmi şəkildə qəbul edərək buyurur: “Buludları göndərdik, bu buludlar susuz torpaqları suvardı, onların vasitəsi ilə yer dirildi.” («Rum», 24) “Yuhyi bihi” dedikdə məqsəd budur ki, Allah yağış damlalarının vasitəsi ilə yeri dirildir. Səbəblər aləminin rəsmi şəkildə tanınmasını göstərən ayələr həddindən artıq çoxdur. Amma bu səbəblər özlərindən heç bir şeyə malik deyillər; malik olduqları hər bir şey Allah tərəfindəndir. Bu əsərləri onlara məhz Allah bəxş etmişdir. Təbiət aləmindəki səbəbləri inkar edənlər qafil və xətakar olduqları kimi, şəriət aləmindəki səbəbləri inkar edənlər də xətakarlardırlar.
Ümidvarıq ki, onlar qeyd olunanlara diqqət yetirməklə təəssübdən əl çəksinlər, düzgün yola qayıtsınlar və bununla da müsəlmanları kafir və fasiq hesab etmələrinə son qoysunlar, dünya müsəlmanları birləşərək Qur’anı, islamı və Allahı hədəf tutan düşmənlər müqabilində dayansınlar, islam tə’limlərini hər növ şirkdən xalis şəkildə, hər növ ifrat, təfrit və səhlənkarlıqdan uzaqda dünya xalqlarına təqdim etsinlər.
Şə’ban 1426, Şəhrivər 1384
Nasir Məkarim Şirazi